 |
| Khi Tập 14 tuổi, Hồng Vệ Binh đã dọa ông "Chúng tao có thể xử tử mày cả trăm lần". Tập gia nhập Đảng Cộng Sản ở tuổi hai mươi. |
Loạt bài viết được đăng trên trang Facebook cá nhân của dịch giả bắt đầu từ phần 1 tại đây
Bản gốc bài viết BORN RED của nhà báo EVAN OSNOS đăng trên tạp chí The New Yorker tại đây
Làm thế nào mà Tập Cập Bình, từ một quan chức địa phương không nổi bật, đã trở thành nhà lãnh đạo tập quyền lớn nhất kể từ sau Mao.
EVAN OSNOS
(Nguyễn Trương Quý lược dịch từ The New Yorker)
Phần 1:
Trong lễ đón mừng Năm mới 2014, Chủ tịch và Tổng Bí thư Đảng Cộng sản Trung Quốc Tập Cận Bình đã cho phép một đội quay phim đến văn phòng mình và ghi hình cảnh đọc lời chúc gửi đến nhân dân. Hồi còn là một thiếu niên, Tập đã bị đưa đi làm việc ở một nông trại, cậu đã rất suy sụp khi những người lao động khác đánh giá cậu chỉ được sáu trên mười điểm, “thậm chí còn không được bằng đàn bà,” sau này ông kể lại, với chút ngượng ngùng. Giờ đây, ở tuổi 61, Tập cao 1,8m, cao hơn bất cứ một lãnh đạo Trung Quốc nào trong gần bốn thập niên qua, với một giọng baritone trầm ấm và một vóc dáng tự tin. Khi ông tiếp một vị khách, ông đứng yên, đôi tay dài thả lỏng, tóc vuốt keo mượt, một chân dung của sự tự tin kiểu đón-nhận-hay-không-thì-tùy thu phục tân khách của ông phải băng qua phòng để đón lấy một cái bắt tay.
Người tiền nhiệm của Tập, Hồ Cẩm Đào, đã đọc lời chúc mừng Năm mới từ một cái bục trong sảnh khánh tiết được sát trùng. Tập, người có nhiệm kỳ bắt đầu vào tháng 11 năm 2012, đã gắn kết bản thân với một thế hệ cần lao hơn của những người Cộng sản, một hệ thống quân đội nhấn mạnh việc “làm việc chăm chỉ và sống giản dị”. Ông đã phát đi thông điệp Năm mới của mình tại bàn làm việc. Đằng sau ông là giá sách trưng những tấm ảnh mô tả ông như một chỉ huy trưởng và một người đàn ông của gia đình. Trong một tấm ảnh, ông mặc bộ quân phục đã sờn và đội mũ lông, đi thăm binh lính giữa trời tuyết; một tấm khác thì ông đang đi dạo cùng vợ con và đẩy xe lăn chở cha mình, Tập Trọng Huân, một nhà cách mạng lão thành.
Các giá sách cũng chứa nhiều bộ sách cùng phong cách. Việc học ở trường lớp của Tập đã bị gián đoạn gần một thập niên do Cách mạng văn hóa, và ông có sở thích công bố những tác phẩm văn chương của người tự học. Ông thường trích dẫn các tác phẩm cổ điển Trung văn, và trong một cuộc phỏng vấn với báo chí Nga năm ngoái ông đã tiết lộ rằng mình đã đọc Krylov, Pushkin, Gogol, Lermontov, Turgenev, Dostoyevsky, Nekrasov, Chernyshevsky, Tolstoy, Chekhov và Sholokhov. Khi ông thăm Pháp, ông nói rằng mình đã đọc Montesquieu, Voltaire, Rousseau, Diderot, Saint-Simon, Fourier, Sartre và hai chục tác giả khác. Trong bài diễn văn Năm mới của mình, Tập đi dây giữa các khẩu hiệu XHCN (“Vung cao thanh gươm chống tham nhũng”) và những cụm từ lấy từ truyền thông xã hội Trung Quốc (“Tôi muốn nhấp vào nút thumbs-up [giơ ngón tay cái] dành cho nhân dân vĩ đại của chúng ta”). Ông nguyện đấu tranh với nghèo đói, cải thiện luật lệ và kiên định với lịch sử. Khi ông liệt kê các thành tựu của năm qua, ông ca ngợi việc lập nên một dịp lễ dành cho Thế chiến Hai: “Ngày kháng Nhật toàn thắng của nhân dân Trung Quốc”.
Tập là người thứ sáu nắm quyền lãnh đạo Cộng hòa Nhân dân Trung Hoa, và là người đầu tiên sinh ra sau Cách mạng năm 1949. Ông ngồi ở đỉnh một hình kim tự tháp tạo nên bởi 87 triệu đảng viên của Đảng cộng sản, một tổ chức lớn hơn cả dân số Đức. Đảng không còn can thiệp tới mọi ngóc ngách đời sống Trung Quốc nữa, như nó đã từng trong thập niên 1970, nhưng dù vậy Tập vẫn làm chủ một nền kinh tế mà bằng một phép đo, gần đây đã qua mặt kinh tế Mỹ về quy mô; ông nắm quyền quản lý tối thượng đối với mọi tướng lĩnh, quan tòa, nhà biên tập và mọi giám đốc điều hành các công ty nhà nước. Như Lênin đã ấn định vào năm 1902, “Đối với trung ương… phải thực sự chỉ đạo được dàn nhạc, nó cần phải biết ai chơi violin và ở đâu, ai chơi một nốt sai và tại sao”.
Lời chúc Năm mới của Tập được phát đi trên các kênh truyền hình và phát thanh quốc gia lúc 6:30 tối, ngay trước bản tin thời sự. Vài giờ sau, bản tin thời sự đột ngột tuột khỏi tầm kiểm soát của ông. Ở Thượng Hải, một đám đông vui chơi ngày lễ đã tụ tập mừng Năm mới ở Bund [Bờ Kè?], một quảng trường rộng bên sông Hoàng Phố, với quang cảnh tráng lệ. Đám đông mỗi lúc một đông hơn so với sức chứa của quảng trường. Vào khoảng 11:30, hàng trăm cảnh sát được huy động thêm để giữ trật tự, nhưng đã quá muộn; một cầu thang bộ bị tắc nghẽn, và mọi người la hét xô đẩy nhau. Một cuộc tháo chạy diễn ra. Tổng cộng đã có 36 người bị chết ngạt hoặc bị dẫm đạp đến chết.
Thảm họa diễn ra ở một trong nơi hiện đại và thịnh vượng nhất Trung Quốc, và công chúng đã hoảng loạn. Trong những ngày sau đó, chính quyền Thượng Hải đã tổ chức một buổi lễ tưởng niệm các nạn nhân, và động viên mọi người tiến lên; kiểm duyệt Internet dẹp thảo luận về việc ai chịu trách nhiệm; cảnh sát theo dõi người dùng web xem ai đăng lời chỉ trích nhà nước. Khi người nhà của các nạn nhân thăm nơi diễn ra thảm họa, cảnh sát theo dõi họ sát sao, và sau đó dựng lên những rào chắn kim loại để ngăn không cho vào. Caixin [Anh văn], một tổ chức điều tra truyền thông, đã tiết lộ rằng, trong khi thảm họa diễn ra, các quan chức địa phương có trách nhiệm ở khu vực này đang dự buổi tiệc sushi và rượu sake, bằng tiền ngân sách, trong một căn phòng riêng ở Empty Cicada [Xác Ve? – một nhà hàng Nhật Bản ở Thượng Hải], một nhà hàng sang trọng gần đó. Đây là tin tức tồi tệ, bởi vì một trong những điều đầu tiên mà Chủ tịch nước đã ban trong “Bát luật” dành cho công chức, là nghiêm cấm lãng phí và tham nhũng. Trong số những điều khác, chiến dịch kêu gọi quan chức chấn chỉnh mình trong giới hạn “bốn món và một canh”. (Kết cục thì, 11 quan chức đã bị kỷ luật vì dùng ngân quỹ sai mục đích và vì thất bại trong việc ngăn chặn một thảm họa công cộng).
Một vài tuần sau vụ hỗn loạn ở Thượng Hải, tôi đã làm một cuộc gọi đến một biên tập viên lâu năm ở Bắc Kinh, người có thâm niên quan sát các công việc của Đảng. Khi tôi tới căn hộ của ông, bọn trẻ đang nô đùa ầm ĩ ở phòng khách, vì thế chúng tôi phải rút vào phòng ngủ để nói chuyện. Khi tôi hỏi ông là Chủ tịch Tập hiện thế nào, ông nhắc đến bữa tiệc ở Empty Cicada. Ông nghĩ rằng nó đã chỉ ra một vấn đề sâu sắc hơn là vài quan chức sống xa hoa. “Chính quyền trung ương ban hành một luật lệ cấm ngặt họ ăn uống bằng tiền ngân quỹ. Và họ vẫn cứ xài đó thôi!” ông nói. “Điều này cho anh biết rằng quan chức địa phương đang tìm cách đáp lại để thay đổi. Và có một câu trả lời: ‘Khi một luật lệ được dâng lên cao, thì có cách để kéo nó xuống’.” Cuộc đấu tranh giữa một vị hoàng đế với các quan lại của ông ta là một chủ đề kinh điển trong lịch sử chính trị Trung Hoa, và nó hiếm khi kết thúc êm đẹp đối với vị vua. Nhưng nhà biên tập đặt cược vào Tập. “Ông ấy chẳng sợ Trời hay Đất. Và ông ấy, như chúng tôi nói, tròn ở bên ngoài và vuông ở bên trong; ông ấy trông thì thoải mái, nhưng bên trong thì rất cứng rắn.”
Trước khi Tập nắm quyền, ông được mô tả, cả ở Trung Quốc lẫn nước ngoài, như một chính khách địa phương không nổi bật, một người hâm mộ văn hóa đại chúng Mỹ (“Bố già”, “Giải cứu binh nhì Ryan”), người quan tâm đến kinh doanh hơn là chính trị, và được lựa chọn chủ yếu vì ông đồng minh với ít đồng cấp hơn là các đối thủ cạnh tranh. Đó là một chân dung không đầy đủ. Ông đã trải qua hơn ba thập niên ở đời sống công cộng, nhưng các nhà chính khách Trung Quốc đã đưa ông vào sự thử thách hạn chế. Trong một cuộc họp báo, một nhà báo địa phương đã hỏi Tập là ông hãy đánh giá sự thể hiện của mình: “Ông sẽ cho mình bao nhiêu điểm trên 100 – hay một điểm 90?” (Tập trả lời: Cả hai đều không, một con số cao sẽ giống như “tự mãn” và một con số thấp sẽ cho thấy là “vô liêm sỉ”).
Nhưng một phần tư của nhiệm kỳ 10 năm của ông đã qua, ông đã trở thành nhà lãnh đạo toàn quyền nhất sau Mao Chủ tịch. Nhân danh việc bảo vệ và thanh lọc, ông đã theo dõi mười ngàn đồng bào, buộc tội họ từ tham nhũng đến làm lộ bí mật nhà nước và kích động lật đổ nhà nước. Ông đã tiếp nhận hoặc tạo ra mười chức vụ cho mình, không chỉ gồm đứng đầu nhà nước và quân đội mà còn là lãnh đạo các ủy ban quyền lực nhất của Đảng – về chính sách ngoại giao, Đài Loan và kinh tế. Ông đã thiết lập bản thân như người lãnh đạo của những thể chế mới giám sát Internet, tái cấu trúc chính quyền, an ninh quốc gia và cải tổ quân đội, và ông đã tiếp quản hiệu quả các tòa án, công an lẫn cảnh sát mật. “Ông ta ở trung tâm của mọi thứ,” Gary Locke, cựu đại sứ Mỹ ở Bắc Kinh, nói với tôi.
Trong Đảng cộng sản Trung Quốc, anh tiến hành chiến dịch của mình sau khi nhận nhiệm vụ, chức không phải trước đó, và trong việc xây dựng sự ủng hộ của công chúng và mài giũa một thông điệp, Tập đã hé lộ một khát vọng quyền lực đối với việc cải cách. Ông kêu gọi Trung Quốc theo đuổi Giấc mơ Trung Quốc: “Cuộc trẻ hóa vĩ đại của dân tộc”, một sự pha trộn giữa thịnh vượng, thống nhất và sức mạnh. Ông đã đề ra ít nhất 60 sự thay đổi về xã hội và kinh tế, từ việc nới lỏng chính sách một con đến dẹp bỏ các trại “cải huấn thông qua lao động” và hạn chế sự độc quyền của nhà nước. Ông đã tìm kiếm uy tín từ nước ngoài; trong chuyến công du nước ngoài đầu tiên (đến Matxcơva), ông đã được vợ tháp tùng, giọng nữ cao nổi tiếng Bành Lệ Viên, người đã phủ lên sự sang trọng gây cảm hứng của bộ đôi Chủ tịch nước hiện đại đầu tiên của Trung Quốc. Bà Bành ngay sau đó đã xuất hiện trong danh sách những người mặc đẹp nhất của tạp chí Vanity Fair.
Sau Mao, Trung Quốc đã khuyến khích hình ảnh của một “tập thể lãnh đạo” hơn là tầm quan trọng của những nhà lãnh đạo cá nhân. Tập đã sửa lại điều đó, và chính quyền của ông, dùng các công cụ cũ lẫn mới, tăng cường hình ảnh của ông. Theo tinh thần Sách đỏ của Mao, các nhà xuất bản đã in ra tám tập sách các bài phát biểu và bài viết của Tập; cuốn mới nhất có tên “Những bài bình luận của Tập Cận Bình”, mổ xẻ những lời phát biểu của ông, xếp loại các cụm từ yêu thích của ông và giải thích các trích dẫn văn hóa của ông.
Một nghiên cứu của Nhân Dân nhật báo đã nhận thấy, vào dịp kỷ niệm hai năm cầm quyền, Tập đã xuất hiện trên báo nhiều hơn hai lần so với vị tiền nhiệm ở cùng thời điểm. Ông đã xuất hiện trong một loạt phim hoạt hình dành cho giới trẻ, bắt đầu bằng “Làm thế nào để tạo nên một nhà lãnh đạo”, trong đó kể về ông, kể về gia cảnh của ông, như một biểu tượng của sự trọng dụng nhân tài – “một trong những bí mật của sự thần kỳ Trung Quốc”. Cơ quan thông tấn nhà nước đã đi một bước đi chưa từng có trong việc đặt một biệt danh cho Tổng Bí thư: Tập Đại Đại – dịch thoát nghĩa là Bác Tập Vĩ Đại. Hồi tháng Giêng, Bộ Quốc phòng đã công bố những bức tranh sơn dầu vẽ ông trong những tư thế anh hùng; hàng ngàn sinh viên mỹ thuật đăng ký vào Đại học Kỹ thuật Bắc Kinh đã được sát hạch kỹ năng vẽ ông giống nhất. Tờ Tin chiều Bắc Kinh đã đưa tin rằng một người nộp đơn đã ngưỡng mộ Chủ tịch tới mức “cô đã phải làm việc cật lực để ngăn tay mình khỏi run lên”.
Với bên ngoài, Tập là một chủ đề bất thường. Các hiệu sách ở Hồng Kông, nơi tách biệt với sự kiểm soát của đại lục, đưa ra chân dung ở nhiều giá trị khác nhau – đáng tin cậy nhất gồm “Tiểu sử mới của Tập Cận Bình” của Liang Jian và “Tương lai của Trung Quốc” của Wu Ming – nhưng tất cả được viết dưới những cái tên giả. Phần rõ ràng nhất của cuộc đời của Tập và những ảnh hưởng đến từ những lời nói và quyết định của ông, được bày tỏ qua suốt cuộc trường chinh đi đến quyền lực.
Cựu thủ tướng Úc Kevin Rudd, một người nói được tiếng Quan thoại đã từng nói chuyện với Tập khá nhiều trong những năm qua, nói với tôi, “Những gì ông ấy nói là những gì ông ấy nghĩ. Kinh nghiệm của tôi về ông ấy là không có nhiều xảo ngôn”.
Trong một sự hình dung đã quen về những nhà lãnh đạo cộng sản chải chuốt nhạt nhẽo, Tập cho thấy hình ảnh của một sức sống đầy nam tính. Ông chế giễu “đám mọt sách” và ngợi ca “tinh thần đồng đội của một nhóm những con chó ăn thịt một con sư tử”. Trong một cuộc gặp gỡ vào tháng Ba năm 2013, ông nói với Tổng thống Nga Vladimir Putin, “Chúng ta giống nhau về tính cách” cho dù Tập ít nghiêng hơn về phía nhân vật nam tính ngực trần kia. Tập ngưỡng mộ Tống Giang, một nhân vật ngoài vòng pháp luật trong “Thủy Hử”, tác phẩm văn học kinh điển Trung Quốc thế kỷ 14, về khả năng “tập hợp những người có năng lực”. Không xuất chúng cũng không đẹp trai, Tống Giang dẫn đầu một băng đảng những kẻ nổi loạn anh hùng. Trong một đoạn trích nổi tiếng, ông đã nói tới dòng sông Tầm Dương: “Một mai may báo được oan cừu / Máu nhuộm Tầm Dương sẽ biết nhau” [theo bản dịch tiếng Việt].
Phần 2:
Tập mô tả kế hoạch cần thiết của mình như một cuộc giải cứu: ông phải cứu lấy nước Cộng hòa nhân dân và Đảng cộng sản trước khi chúng bị nhấn chìm trong tham nhũng; trong ô nhiễm môi trường; trong bạo động ở Hồng Kông, Tân Cương cùng nhiều vùng khác; và những áp lực từ một nền kinh tế đang phát triển chậm lại hơn bất cứ lúc nào kể từ năm 1990 (cho dù vẫn ở mức khoảng 7%, tốc độ nhanh hơn bất kỳ mọi cường quốc). “Nhiệm vụ mà Đảng ta phải đối mặt trong việc cải cách, phát triển và ổn định nặng nề chưa từng thấy, và những mâu thuẫn, nguy cơ và thách thức đang lớn hơn bao giờ hết,” Tập phát biểu trước Bộ Chính trị hồi tháng 10. Năm 2014, chính quyền đã bắt giữ gần một ngàn thành viên của xã hội dân sự, nhiều hơn bất kỳ một năm nào kể từ giữa những năm 1990, sau sự kiện Thiên An Môn, số liệu theo tổ chức Chinese Human Rights Defenders, một tổ chức phản biện xã hội ở Hồng Kông.
Tập phản đối rất rõ ràng các khái niệm về dân chủ của Mỹ. Năm 2011 và 2012, ông đã dành vài ngày cùng Phó tổng thống Joe Biden, người đồng cấp với mình lúc đó, ở Trung Quốc lẫn Hoa Kỳ. Biden kể với tôi rằng Tập hỏi ông tại sao Hoa Kỳ lại “nhấn mạnh quá nhiều vào nhân quyền”. Biden trả lời Tập, “Không Tổng thống Hoa Kỳ nào có thể đại diện cho Hoa Kỳ mà không cam kết về vấn đề nhân quyền,” và nói thêm, “Nếu ông không hiểu điều này, ông sẽ không thể làm việc được với chúng tôi. Tổng thống Barack Obama sẽ không thể nắm quyền nếu ông ấy không nói về điều đó. Vì vậy hãy nhìn vào nó như một yếu tố chính trị tiên quyết. Nó không làm cho chúng tôi tốt hơn hay xấu hơn. Chúng tôi là như vậy. Các ngài ra quyết định của các ngài. Chúng tôi sẽ làm phần của chúng tôi.”
Trong những tháng đầu tiên của Tập, những người ủng hộ ở phương Tây nghiệm ra rằng ông muốn làm in mồm các nhà chỉ trích cứng rắn, và sẽ cởi mở sau, có thể là vào nhiệm kỳ thứ hai, bắt đầu vào năm 2017. Quan điểm đó gây thất vọng lớn. Henry Paulson, cựu Bộ trưởng Tài chính, người sắp ra mắt cuốn sách “Dealing with China” [Thương thuyết với Trung Quốc], kể về một thập niên liên lạc với Tập, nói với tôi, “Ông ta rất quả quyết và thẳng thắn – cả việc tư lẫn công – về sự thật rằng người Trung Quốc đang từ chối các giá trị Tây phương và dân chủ đa đảng.” Ông nói thêm, “Với người phương Tây, dường như thật vô lý khi khuyến khích cạnh tranh và sự linh hoạt theo thị trường trong kinh tế mà lại vẫn tìm kiếm nhiều quyền kiểm soát hơn trong môi trường chính trị, truyền thông và Internet. Nhưng chìa khóa là đây: ông ta nhìn thấy một Đảng mạnh là sự cần thiết để ổn định, và chỉ có chính đảng đó mới đủ mạnh để giúp ông ta hoàn thành những mục tiêu khác”.
Trong sự quyết liệt để giành được quyền kiểm soát và bảo vệ Đảng, Tập có thể đã tạo nên một cách đe dọa khác: ông đã can thiệp vào những đường dây suy thoái nội bộ và làm rung chuyển sự ổn định vốn dành cho một thế hệ đã làm nên sự trỗi dậy của quốc gia. Trước khi Tập nắm quyền, các quan chức chóp bu đã lấy làm chắc rằng họ được bảo vệ. Dư Hoa, một nhà văn, đã nói với tôi, “Khi Trung Quốc phát triển, điều thực sự trở thành vấn đề là những ‘luật bất thành văn’. Khi những điều luật thật không đủ chính xác hoặc rõ ràng, thì chính sách và luật pháp ì ạch đằng sau thực tiễn, anh luôn phụ thuộc vào những luật bất thành văn.” Họ diễn giải mọi thứ từ việc biếu một bác sĩ phẫu thuật bao nhiêu tiền đến một tổ chức phi chính phủ có thể đi xa đến đâu trước khi nó bị giải tán. “Những điều luật bất thành văn đã bị bẻ gãy,” Dư nói. “Đó dĩ nhiên là điều nên làm, nhưng luật pháp vẫn chưa thấy đến.”
Đảng cộng sản đã xác định phụng sự cho một xã hội không có giai cấp nhưng lại tổ chức bản thân mình thành một hệ thống vững chắc, và Tập đã bắt đầu cuộc đời ngay gần phần chóp. Ông sinh ra ở Bắc Kinh năm 1953, là thứ ba trong số bốn người con. Cha ông, Tập Trọng Huân, Bộ trưởng Tuyên truyền Trung Quốc vào lúc đó, đã gây nên cách mạng ngay từ năm mười bốn tuổi, khi ông và các bạn học tìm cách đầu độc một thầy giáo vốn bị họ coi như một kẻ phản cách mạng. Ông đã bị bắt vào tù, ở đây ông gia nhập Đảng cộng sản, và cuối cùng trở thành một chỉ huy cấp cao, việc đã dẫn ông đến những cuộc đấu đá nội bộ trong Đảng. Năm 1935, một nhóm bất đồng đối thủ đã buộc tội Tập [Trọng Huân] là không trung thành và yêu cầu chôn sống ông, nhưng Mao đã ngăn chặn vụ khủng hoảng này. Tại một hội nghị của Đảng tháng Hai 1952, Mao đã nêu lên rằng để “ngăn chặn các phần tử phản cách mạng” thì yêu cầu việc xử tử phải lấy tỉ lệ trung bình là 1 trên 1000 hoặc 2000 công dân. Tập Trọng Huân ủng hộ “trừng phạt và ngăn chặn quyết liệt” nhưng ở vùng của ông “việc giết người thì thấp hơn đáng kể”, theo hồi ký chính thức của ông.
Tập Cận Bình đã lớn lên với những câu chuyện của cha mình. “Ông đã kể về việc ông gia nhập cách mạng thế nào, và ông đã nói, ‘Con sẽ chắc chắn làm nên cách mạng trong tương lai’,” Tập nhớ lại trong một cuộc phỏng vấn năm 2004 với tờ Tin chiều Tây An, một tờ báo nhà nước. “Ông đã giải thích cách mạng là gì. Chúng tôi đã nghe điều đó nhiều đến nỗi tai chúng tôi ù hết cả lên.” Trong sáu thập niên tham chính, cha ông đã nhìn thấy hoặc tham dự vào mọi chiến lược. Trong một bữa tiệc với Tập cha năm 1980, David Lampton, một chuyên gia về Trung Quốc ở Trường Nghiên cứu Quốc tế Cao cấp ở đại học John Hopkins, ngạc nhiên rằng ông có thể nâng cốc với hàng tá thực khách, luôn cạn chén rượu Mao Đài mà không có dấu hiệu suy xuyển gì. “Cứ như là ông ta uống nước lã vậy,” Lampton nói.
Khi Tập Cận Bình lên năm, người cha được cử giữ chức Phó Thủ tướng, và đứa con trai thường đến thăm ông ở Trung Nam Hải, khu tổ hợp đặc biệt cho các lãnh đạo cao cấp. Tập được nhận vào ngôi trường đặc biệt - Trường 1 tháng Tám, đặt tên theo một chiến thắng nổi tiếng của những người Cộng sản. Ngôi trường vốn là cung điện cũ của một hoàng tử nhà Thanh, có biệt danh là lãnh tụ dao lam [lingxiu yaolan, dao = dao động = đưa, lam = cái nôi, dao lam nghĩa là đưa nôi] - “Cái nôi của những nhà lãnh tụ”. Học sinh tạo thành một tầng lớp tinh hoa gắn bó phạm vi nhỏ, họ sống trong cùng những khu liên hợp, cùng hưởng chế độ nghỉ hè như nhau, và chia sẻ một ý thức về quy tắc có tính quý tộc. Trong nhiều thế kỷ trước khi có Cộng hòa nhân dân, một bảng các tước hiệu quyền quý được trộn lẫn với sự giàu có và vai trò chính trị. Vài công tử còn nắm quyền kinh doanh, số khác lại theo đuổi các vị trí quyền lực cao cấp.
Những người chiến thắng đổi thay theo thời gian, và khi các nhà lãnh đạo Cộng sản thắng thế năm 1949, họ đã đoạt lấy cái vỏ ngoài này. “Ngôn ngữ thông dụng để dùng mô tả điều này là họ đã “đoạt được cả thiên hạ”, Yang Guobin, một nhà xã hội học ở trường Đại học Pennsylvania đã nói với tôi, “Họ tin rằng họ có một sự xác nhận tự nhiên với quyền lãnh đạo. Họ sở hữu nó. Và con cái của họ cũng nghĩ một cách tự nhiên rằng bản thân chúng sẽ là, và nên là, những ông chủ tương lai”.
Như nhà sử học Mi Hedu quan sát trong cuốn sách in năm 1993 của ông, “Thế hệ Hồng vệ binh”, học sinh ở trường 1 tháng Tám “so sánh một học sinh thuộc thành phần có cha ở địa vị cao hơn với học sinh có cha lái một chiếc xe hơi tốt hơn. Có đứa nói, ‘Tuân theo ai có cha giữ chức vụ cao nhất’.” Khi Cách mạng văn hóa bắt đầu năm 1966, những học sinh Bắc Kinh vốn là “tự lai hồng” (“sinh ra đã đỏ”) nêu cao khẩu hiệu: “Cha anh hùng, con cũng anh hùng; cha phản động, con ắt nghịch tặc”. Hồng vệ binh tìm cách xóa sổ tiền bạc của phe đối phương, để làm cho đám này “trong sạch như kim cương”. Từ cuối tháng Tám đến cuối tháng Chín năm 1996, gần hai nghìn người đã bị giết ở Bắc Kinh, và ít nhất 4900 địa điểm lịch sử đã bị hủy hoại hay triệt hạ, dẫn theo Yiching Wu, tác giả cuốn “The Cultural Revolution at the Margins.” [Cách mạng văn hóa tại vùng rìa?]
Nhưng Tập Cận Bình không vừa khớp rõ rệt trong vai trò của kẻ tấn công lẫn nạn nhân. Năm 1962, người cha bị buộc tội đã ủng hộ một cuốn tiểu thuyết mà Mao phản đối, và đã bị đưa đi lao động ở một nhà máy; còn người mẹ, Tề Tâm, đã bị phái đi lao động nặng nhọc ở một nông trại. Tháng Giêng 1967, sau khi Mao khuyến khích sinh viên nhắm tới “kẻ thù giai cấp”, một nhóm những thanh niên đã lôi Tập Trọng Huân ra trước đám đông. Cùng với những lời buộc tội khác, ông bị lên án vì đã nhìn chăm chú về Tây Berlin qua ống nhòm khi đi thăm Đông Berlin vài năm trước. Ông đã bị giam giữ trong một căn cứ quân sự, nơi ông đã trải qua nhiều năm đi bộ theo những hình tròn, ông kể lại sau đó – mười ngàn vòng, và rồi mười ngàn vòng đi giật lùi lại. Đứa con trai quá nhỏ để trở thành một Hồng vệ binh chính thức, và tình trạng của người cha khiến cho cậu không còn đáng được quan tâm.
Hơn nữa, sinh ra đã đỏ là trở thành một bổn phận. Các trường giáo dục kiểu tinh hoa bị buộc tội là trở thành “tiểu bảo tháp” – và cần phải đóng cửa. Tập và các con của những quan chức mục tiêu khác cùng ở với nhau, tham gia các trận đánh đường phố và ăn cắp sách từ những thư viện bị đóng cửa. Sau này, Tập kể rằng thời kỳ đó là sự sụp đổ toàn diện trong việc quản lý. Tập đã bị Hồng vệ binh bắt “ba hoặc bốn lần”, và bị buộc phải tố cáo cha mình. Năm 2000, ông đã kể với nhà báo Yang Xiaohuai về việc bị bắt giữ do một nhóm trung thành với vợ của người đứng đầu cơ quan cảnh sát mật Trung Quốc:
Tôi mới chỉ 14. Hồng vệ binh hỏi, “Mày có biết tội ác của mày nghiêm trọng thế nào không?”
“Bọn mày có thể tự đo lấy được. Thế đã đủ để xử tử tao chưa?”
“Chúng tao có thể xử tử mày cả trăm lần”.
Trong đầu tôi không có gì khác giữa xử tử một trăm lần hay một lần, vậy tại sao lại phải sợ bị một trăm lần? Hồng vệ binh muốn dọa tôi, nói rằng bây giờ tôi đã cảm thấy sự độc quyền dân chủ của nhân dân, và như thế tôi chỉ còn có năm phút. Nhưng kết cục, chúng bảo tôi, thay vì thế hãy đọc các trích dẫn của Mao Chủ tịch mỗi ngày cho đến đêm khuya.
Vào tháng Chạp 1968, trong một cuộc điều đình để khôi phục lại quyền kiểm soát, Mao ra lệnh cho Hồng vệ binh và những sinh viên khác về nông thôn, để được “bần cố nông giáo dục lại”. Các gia đình tinh hoa gửi con cái về những vùng quê mà họ có đồng minh hoặc họ hàng, và Tập về đồn binh cũ của cha mình ở Thiểm Tây. Cậu được đưa về Lương Gia Hà, một ngôi làng bên sườn những vách núi hoàng thổ. “Cường độ lao động làm tôi sốc”, Tập nhớ lại trong một cuộc phỏng vấn truyền hình năm 2004. Để trốn phải làm việc, cậu bắt đầu hút thuốc – không ai được quấy rầy một người đàn ông đang hút thuốc – và ở lì trong nhà vệ sinh.
Sau ba tháng, cậu trốn về Bắc Kinh, nhưng đã bị bắt và trở lại làng. Trong những gì sau này đã trở thành phần trung tâm của lý lịch tự thuật chính thức, Tập đã được tái sinh. Một bài báo của cơ quan thông tấn nhà nước đã tung ra huyền thoại: “Tập đã sống trong một cái hang cùng dân làng, ngủ trên một cái kháng, một cái giường truyền thống [ở miền Bắc] Trung Quốc được đắp bằng gạch và bùn, [dưới có ống lò sưởi để sưởi ấm], chịu được bọ chét cắn, chở phân bón, đắp đập và sửa đường”. Nó cho thấy một số chi tiết khắc nghiệt. Có lần, cậu đã nhận được một bức thư báo tin rằng người chị cùng cha khác mẹ Tập Hà Bình đã chết. Nhà báo Úc John Garnaut, tác giả của cuốn sách sắp ra mắt nói về sự trỗi dậy của Tập và phe nhóm, đã nói, “Đó là một vụ tự tử. Những người thân cận đã nói với tôi, trong ghi âm, rằng sau một thập niên bị đàn áp, bà đã treo cổ trên một cái ống vòi hoa sen”.
Tập đã chọn gia nhập Đoàn thanh niên cộng sản. Do tình trạng của người cha, đơn gia nhập của anh đã bị từ chối bảy lần, theo như anh đã đếm. Sau khi Tập kết bạn với một quan chức địa phương, anh đã được chấp nhận. Tháng Giêng 1974, anh đã là thành viên chính thức của Đảng và trở thành bí thư của làng. Con đường vào Đảng của anh gập ghềnh hơn một số bạn bè cùng lứa. Một người bạn lâu năm sau này đã trở thành một giáo sư đã kể với một nhà ngoại giao Mỹ rằng ông cảm thấy “bị lừa gạt” bởi tham vọng của Tập “muốn vào hệ thống”. Theo một bức điện ngoại giao Mỹ đánh giá các quan điểm của ông, nhiều người trong nhóm bạn tinh hoa của Tập đã cố gắng thoát khỏi chính trị; họ hẹn hò, uống rượu và đọc văn học phương Tây. Họ đã “cố gắng đuổi kịp những năm tháng mất mát bằng việc giải khuây,” vị giáo sư nói. Ông rút cục kết luận rằng Tập có “tham vọng khác thường” và biết rằng mình sẽ “không đặc biệt” ở bên ngoài Trung Quốc, vì vậy ông “chọn cách tồn tại nhờ việc trở nên đỏ hơn cả đỏ”. Sau hết, Yang Guobin nói với tôi, nhắc đến con cái của một số cựu lãnh đạo, “cái ý thức về cầm quyền không mất đi. Một ý thức về lòng tự hào và uy thế còn ngự trị mãi, và có sự tự tin nào đó rằng nghịch cảnh của ông cha họ chỉ là nhất thời và sớm hay muộn thì họ sẽ quay trở lại. Chính xác đó quả là những gì đã diễn ra.”
Năm sau đó, Tập ghi danh vào Đại học Thanh Hoa với tư cách một sinh viên “công-nông-binh” (người đăng ký được nhận vào nhờ thành phần xuất thân chính trị thay vì điểm thi). Mùa xuân năm đó, Tập Trọng Huân được tha, sau 16 năm bị cầm cố. Khi gia đình đoàn tụ, ông đã không thể nhận ra những đứa con đã lớn của mình. Lòng trung thành của ông không bao giờ suy xuyển. Tháng 11 năm 1976, ông viết thư cho Hoa Quốc Phong, người lãnh đạo Đảng, đề nghị được tái bổ nhiệm, nhằm “dâng cả phần đời còn lại cho Đảng và phấn đấu hơn nữa cho nhân dân”. Ông ký tên, “Tập Trọng Huân, một người đi theo Mao Chủ tịch và một đảng viên đã không được giao nhiệm vụ đối với những công việc Đảng chính thức”.
Gia thế của Tập Cận Bình đã mở ra đưa ông đến với lĩnh vực chính trị khắc nghiệt – thanh trừng, triệt hạ, cải tạo – và ông đã thu được những bài học không mới từ nó. Trong một bài phỏng vấn năm 2000 với nhà báo Chen Peng của tờ Thời báo Trung Hoa tại Bắc Kinh, Tập nói, “Những ai có ít kinh nghiệm quyền lực, những ai ở xa với nó, dường như coi những điều đó là bí ẩn và tiểu thuyết. Nhưng tôi bỏ qua những thứ bề mặt: quyền lực và những bông hoa và hào quang và tiếng vỗ tay. Tôi nhìn những những ngôi nhà giam giữ, sự thay lòng đổi dạ trong quan hệ con người. Tôi hiểu chính trị ở một mức độ sâu hơn.” Cách mạng văn hóa và những năm ở Diên An, vùng mà ông đã bị đày đến khi là một thiếu niên, đã tạo nên ông. “Diên An là nơi khởi đầu đời tôi,” ông nói vào năm 2007. “Nhiều ý tưởng và giá trị nền tảng tôi có ngày nay đã được hình thành ở Diên An.” Cựu Thủ tướng Úc Rudd đã nói với tôi, “Điểm mấu chốt trong bất kỳ cách hiểu nào về việc Tập Cận Bình là ai phải bắt đầu với sự cống hiến của ông ta dành cho Đảng như một điều tiên quyết - cho dù sự thật là qua cuộc sống riêng tư và cuộc đời chính trị của mình, ông ta đã nếm trải cả phần tốt nhất của Đảng lẫn phần tệ hại nhất của nó.”
Các anh chị em của Tập cũng lưu tán khắp nơi: anh trai và một chị gái đã đi làm ăn ở Hồng Kông, một người em gái định cư ở Canada. Nhưng Tập ở lại và, năm này qua năm khác, đã tiến vào sâu hơn trong tổ chức Đảng. Sau khi tốt nghiệp năm 1979, ông đã có một công việc đáng ước muốn là trợ thủ cho Geng Biao, một sĩ quan quốc phòng cao cấp mà cha của Tập đã gọi là “người đồng chí sát cánh thân thiết nhất của tôi” trong cuộc cách mạng. Tập mặc một bộ quân phục và thiết lập các mối quan hệ có giá trị ở các cơ quan đầu não của Đảng. Không lâu sau khi ra trường, ông đã cưới Kha Tiểu Minh, cô con gái phong cách quốc tế của đại sứ Trung Quốc tại Anh. Nhưng họ cãi cọ nhau “hầu như hàng ngày”, theo lời vị giáo sư, người sống ở nhà đối diện. Ông kể cho nhà ngoại giao rằng đôi vợ chồng ly dị khi Kha quyết định chuyển sang Anh sống và Tập thì ở lại.
Các nhà cách mạng của Trung Quốc đang già đi, và Đảng cần kén lấy những nhà lãnh đạo mới. Tập kể cho vị giáo sư rằng đi về các tỉnh là “con đường duy nhất đến trung ương”. Ở tại tổng hành dinh của Đảng ở Bắc Kinh sẽ làm thu hẹp lại mạng lưới của ông và chuốc lấy oán giận từ các đồng cấp có xuất thân kém hơn. Năm 1982, ngay trước khi Tập 30 tuổi, ông đề nghị được đưa về nông thôn, và được chỉ định về một huyện chuyên đóng xe ngựa ở tỉnh Hà Bắc. Ông muốn được làm bí thư huyện – ông chủ - nhưng lãnh đạo tỉnh tức giận vì kẻ con ông cháu cha từ Trung ương về và cho Tập ở vị trí số 2. Đó là một cách thức tương tự như trao đổi một ban điều hành ở Lầu Năm góc lấy một đồn cấp trung ở vùng nông thôn Virginia.
Phần 3:
Dù vậy, trong vòng một năm, Tập đã được thăng tiến, và ông đã mài sắc các kỹ năng chính trị của mình. Ông đã dành đặc quyền cho những cán bộ nghỉ hưu có thể đánh bóng danh tiếng cho ông; ông sắp xếp cho họ được nhận ưu tiên ở các phòng khám; khi ông mua chiếc xe hơi nhập khẩu đầu tiên của huyện, ông dành tặng nó cho “văn phòng cán bộ cựu chiến binh”, còn mình thì dùng một cái xe jeep cũ. Ông giữ lại cái quần bộ đội màu xanh lá cây để tỏ ra khiêm nhường, và học được giá trị của nghệ thuật sân khấu chính trị: lúc nào cũng vậy, “nếu anh không đập bàn, thì chưa đủ để gây sợ hãi và mọi người sẽ không đón nhận vấn đề một cách nghiêm túc”, ông nói với một nhà báo Trung Quốc phỏng vấn năm 2003. Ông đã thí nghiệm kinh tế thị trường, bằng cách cho phép nông dân được dùng nhiều đất hơn để nuôi gia súc thay vì trồng ngũ cốc cho nhà nước, và ông thúc đẩy các dự án địa phương gây ầm ĩ, chẳng hạn như xây một trường quay truyền hình dựa trên cuốn tiểu thuyết cổ điển “Hồng Lâu Mộng”.
Năm 1985, ông đã có hai tuần ở Iowa trong thành phần của một đoàn đại biểu nông nghiệp. Trong thị trấn Muscatine, ông ở với nhà Eleanor và Thomas Dvorchak. “Các cậu con trai đã đến trường đại học, vì vậy có vài phòng ngủ trống,” Eleanor kể. Tập đã ngủ ở trong một phòng có giấy dán tường chủ đề bóng đá và loạt phim hành động “Star Trek”. “Ông ta nhìn ra cửa sổ, và dường như muốn nói, ‘Ôi trời ạ’ và tôi nghĩ, Có gì bất thường vậy? Chỉ là một sự phân chia mức sống,” bà nói. Tập không giới thiệu mình là một bí thư đảng cộng sản; danh thiếp của ông lúc ấy ghi là Trưởng Hiệp hội Chăn nuôi Thạch Gia Trang. Năm 2012, trong một chuyến đi tới Mỹ trước khi trở thành lãnh đạo tối cao, ông quay lại Muscatine để gặp Dvorchak và những người khác, có các nhà báo quốc tế lần theo. Bà kể, “Không ai trong tâm trí của họ lại có thể nghĩ rằng người đàn ông đã từng ở nhà tôi đó sẽ trở thành Chủ tịch nước. Tôi không quan tâm đất nước nào anh đang nói tới.”
Năm 1985, Tập đã sẵn sàng cho sự bổ nhiệm khác, nhưng lãnh đạo Tỉnh ủy một lần nữa cản đường ông, vì vậy ông chuyển xuống tỉnh Phúc Kiến ở miền Nam, nơi một người bạn của cha ông là bí thư và có thể giúp ông. Không lâu sau khi ông tới, ông đã gặp Liêu Hoàn Long, một doanh nhân Đài Loan, người đã nhớ lại, “Ông ta cao và đô con, và trông giống một kẻ hơi đần độn”. Liêu, người gặp Tập nhiều lần trong nhiều thập niên từ đó, đã nói với tôi, “Ông ta tỏ ra thành thực, chân tình. Ông ta ở miền Bắc xuống và ông ta không hiểu miền Nam cho lắm.” Liêu nói tiếp, “Ông ta chỉ nói nếu như ông ta thật sự có gì để nói, và ông ta không hứa bừa. Ông ta sẽ nghĩ về mọi thứ thấu đáo trước khi mở miệng. Ông ta hiếm khi nói về gia đình mình, bởi vì ông ta đã có một quá khứ nhọc nhằn và một cuộc hôn nhân thất vọng”. Tập đã không có một đầu óc chất vấn, nhưng ông xuất sắc trong việc quản lý hình ảnh của mình và những mối quan hệ; ông đã đi gặp những nhà đầu tư nước ngoài, vì thế ông thôi mặc những bộ quần áo lính và đóng một cái tủ treo những bộ comlê kiểu Tây. Liêu nói, “Không phải ai cũng có thể là khán giả với ông ta; ông ta sẽ lọc ra được những ai là người muốn gặp mình. Ông ta có một khả năng đánh giá mọi người rất giỏi.”
Năm sau, khi Tập 33 tuổi, một người bạn giới thiệu ông với Bành Lệ Viên, người năm đó 24 tuổi, đã là một trong những giọng ca opera và dân ca nổi tiếng nhất Trung Quốc. Tập bảo rằng ông không xem tivi, bà nhớ lại trong một cuộc phỏng vấn năm 2007. “Em hát những bài hát gì?” ông hỏi. Bành đã nghĩ trông ông ta thật “vô văn hóa và già hơn tuổi”, nhưng ông ta đã hỏi bà những câu hỏi về kĩ thuật ca hát, điều khiến bà nhận thấy như một dấu hiệu của sự thông minh. Tập sau đó nói rằng ông chỉ mất bốn mươi phút để quyết định hỏi cưới bà.
Đám cưới diễn ra vào năm sau, và vào năm 1989, sau khi những cuộc biểu tình của sinh viên bị dẹp, Bành ở trong số những ca sĩ văn công được gửi đến Quảng trường Thiên An Môn để động viên binh sĩ. (Những hình ảnh của cảnh này, cùng với thông tin về đời tư của Bành và những vụ làm ăn của bà, đã bị xóa gần hết trên mạng). Năm 1992, họ có một cô con gái. Khi đã rõ ràng rằng Tập có thể lên làm lãnh đạo tối cao, Bành trút bỏ những bộ cánh của một diva và sửa soạn kiểu tóc cho hợp với những bộ vét và những bộ quân phục cho dịp đặc biệt. Người hâm mộ vẫn vây lấy bà, trong khi ông đứng kiên nhẫn ở bên cạnh, nhưng phần lớn thời gian bà dừng việc biểu diễn và chuyển sự quan tâm đến các hoạt động xung quanh vấn đề HIV, kiểm soát thuốc lá và giáo dục cho phụ nữ. Trong nhiều năm, Tập và Bành dành hầu hết thời gian sống xa nhau. Nhưng trong cơn mưa rào chú ý dồn vào Bác Tập Vĩ Đại, truyền thông nhà nước đã tung ra một bài hát có tên “Tập Đại Đại yêu Bành Ma Ma”, trong đó có câu “Đàn ông nên học theo Tập và phụ nữ nên học theo Bành”.
Việc công tác ở miền Nam đã giúp cho Tập gần hơn với cha mình. Từ năm 1978, người cha đã làm việc ở tỉnh Quảng Đông bên cạnh, quê hương của những thể nghiệm với thị trường tự do của Trung Quốc, và già Tập đã trở thành người tin tưởng sốt sắng vào cải cách kinh tế như lời giải cho sự đói nghèo. Đây là một vị trí rủi ro: tại một cuộc họp Bộ Chính trị năm 1987, phe Bảo thủ đã tấn công nhà ủng hộ chủ nghĩa tự do Hồ Diệu Bang. Tập cha đã là quan chức cao cấp duy nhất đã lên tiếng bảo vệ ông. “Các ông đang làm cái gì ở đây? Đừng lặp lại những gì Mao đã làm với chúng ta,” ông nói, dẫn theo cuốn biên niên chính trị cao cấp năm 1994 của Richard Baum, “Chôn Mao”. Nhưng Tập đã thua và bị mất quyền lực trong lần cuối. Ông chấp nhận sống trong sự quên lãng đủ tiện nghi cho đến khi chết vào năm 2002, và được nhớ đến chủ yếu như “một người của nguyên tắc chứ không phải của chiến lược,” như người biên tập viên ở Bắc Kinh đã cho tôi hay.
Con trai ông tránh những cải cách gây tranh cãi quá mức khi ông ta vươn lên các chức vụ. “Mục đích của tôi là đun nóng một cái nồi với một ngọn lửa nhỏ nhưng liên tục, rót vào nước lạnh để giữ cho nó khỏi sôi trào,” ông nói. Vào năm 1989, một quan chức tuyên truyền địa phương, Kang Yanping, đưa lên một bản đề xuất cho một loạt phim truyền hình nhằm cổ động cho cải cách chính trị, nhưng Tập đáp lại với sự hoài nghi. Theo “Tương lai của Trung Quốc,” ông hỏi, “Có nguồn gốc nào của ý kiến này không? Nó có phải là một điều hợp lý không?” Chương trình do Tập dự liệu rằng sẽ khiến nhân dân “phản đối”, đã không được sản xuất. Ông cũng chú ý đặc biệt đến bồi đắp các đơn vị quân sự địa phương; ông nâng cấp khí tài, tăng chế độ bao cấp cho mức sống của binh lính, và tìm việc làm cho sĩ quan xuất ngũ. Ông thích nói rằng, “Để đáp ứng nhu cầu của Quân đội, không có gì là quá đáng.”
Tập truy tố tham nhũng tùy vụ việc, có vụ thì lờ đi. Một nhà quản lý Trung Quốc đã nói với Đại sứ quán Mỹ ở Bắc Kinh rằng Tập được coi như “Ngài Sạch” vì đã trả lại một khoản hối lộ, cho dù trong nhiều năm Tập công tác tại Phúc Kiến, tập đoàn Viễn Hoa, một trong những doanh nghiệp tham nhũng nhiều nhất Trung Quốc, tiếp tục buôn lậu hàng tỉ đôla tiền dầu khí, xe hơi, thuốc lá và thiết bị vào Trung Quốc, với sự giúp đỡ của quân đội và công an Phúc Kiến. Tập cũng tìm cách sống chung với Trần Khải, một tài phiệt địa phương điều hành nhiều sòng bài và nhà chứa ở trung tâm thành phố, được giám đốc công an bảo kê. Sau đó, Trần bị bắt, xử án và bị tử hình, cùng năm mươi quan chức chính phủ bị truy tố vì đã nhận hối lộ từ hắn. Tập chưa bao giờ liên đới tới những vụ này, nhưng chúng đã để lại một vết nhơ trong nhiệm kỳ của ông. “Đôi khi tôi cũng bổ nhiệm đồng nghiệp sai”, ông nói vào năm 2000. “Vài người được bổ nhiệm sai bởi vì tôi đã nghĩ họ tốt hơn thực tế, một số khác thì vì tôi đã nghĩ họ tệ hơn là họ thực có”.
Tập tỏ ra thành thạo trong việc điều hướng các mâu thuẫn nội bộ và liên minh. Sau khi ông tiếp quản tỉnh Chiết Giang sôi động kinh tế, năm 2002, ông tạo ra các chính sách nhằm đẩy mạnh các doanh nghiệp tư nhân. Ông khuyến khích các dịch vụ taxi mua xe từ Geely, một công ty xe hơi sau đó đã mua Volvo. Ông xoa dịu những người bảo thủ, một phần nhờ vào trích dẫn những câu thần chú xã hội chủ nghĩa. “Kinh tế tư nhân đã trở thành một bông hoa lạ trong khu vườn của chủ nghĩa xã hội với các đặc điểm Trung Quốc,” ông tuyên bố. Năm 2007, ông gặp một cơ hội thượng hạng để trình diễn những kỹ năng chính trị của mình: một vụ scandal tham nhũng ở Thượng Hải đang cho thấy sự liên can của Giang Trạch Dân, vị cựu Chủ tịch quyền lực, người có nhiệm kỳ từ 1989 đến 2002. Tập được cử đến Thượng Hải để tiếp quản. Ông thể hiện sự cứng rắn đối với công chúng mà không xa lánh Giang. Ông từ chối ngôi biệt thự được sắp xếp , tuyên bố rằng tốt hơn là nó được dùng làm nhà nghỉ hưu cho các đồng chí cựu chiến binh.
Thời điểm của ông đã gặp may mắn: vài tháng sau, các lãnh đạo cao cấp của Đảng chọn thế hệ kế cận. Tập bị cho là mất chỗ về tay Lý Khắc Cường, một đồng chí không có xuất thân từ gia đình dòng dõi cách mạng, nhưng có bằng cấp sau đại học về luật và kinh tế ở Đại học Bắc Kinh. Từ năm 2002, những thứ hạng cao nhất trong chính trị Trung Quốc được ngự trị bởi những người ganh đua về nền tảng học vấn hoặc tài năng kỹ trị. Cha của Chủ tịch Hồ Cẩm Đào mở quán trà, còn thủ tướng Ôn Gia Bảo là con trai của một giáo viên, nhưng Trần Vân, ông trùm kinh tế [nhà nước] cuối cùng, đã cố vấn cho các đồng sự rằng những hạt giống đỏ, giờ đây là “thế hệ đỏ thứ hai”, hay các thái tử đỏ, sẽ làm những người phục vụ đáng tin cậy hơn cho tương lai của Đảng.
Một “thái tử” đã nói với một nhà ngoại giao Tây phương, “Cảm xúc trong chúng tôi là: ‘Hồ Cẩm Đào, Ôn Gia Bảo, cha các ông đã bán dây giày trong khi cha chúng tôi đang chết cho cuộc cách mạng này.’” Trong chốn riêng tư, một số “thái tử” đã nói đến Chủ tịch và Thủ tướng là huoji/hỏa kế – “người làm mướn”. Tháng Mười 2007, Tập đã được công bố là người thừa kế rõ ràng. Điều này không hoàn toàn là một lời khen tặng. “Lãnh đạo đảng thích những người kế tục yếu ớt, để họ còn có thể điều khiển phía sau hậu trường”, Ho Pin, người sáng lập Mingjing News, một trang mạng tiếng Trung hải ngoại, nhận xét. Sự vươn lên của Tập là điều bất ngờ, trong mắt của đại chúng, là điều mọi người đùa nhau, “Tập Cận Bình là ai? Ông ta là chồng của Bành Lệ Viên”.
Tập đã được thử sức bởi một tấn kịch của sự rối loạn chức năng đã xảy ra trong chặng đường tiến tới màn ra mắt của chức Tổng Bí thư vào năm 2012. Trong tháng Hai, Vương Lập Quân, một cựu giám đốc công an, đã cố gắng đào thoát sang Mỹ và cáo buộc gia đình người sếp cũ, Bạc Hi Lai, Bí thư Trùng Khánh về tội giết người và biển thủ công quỹ. Lãnh đạo Đảng sợ rằng Bạc sẽ tự vệ bằng các lực lượng an ninh theo lệnh hắn ta, làm gián đoạn tiến trình chuyển giao quyền lực và làm tan rã nội bộ Đảng. Tháng Chín, Lệnh Kế Hoạch, Chánh văn phòng Trung ương Đảng của Chủ tịch sắp mãn nhiệm, bất ngờ bị giáng chức, và sau đó bị buộc tội đã cố tình che đậy cái chết của con trai, người đã bị tai nạn khi lái một chiếc xe Ferrari màu đen chở theo hai người phụ nữ.
Bị bao vậy bởi các vụ khủng hoảng, Tập bỗng nhiên biến mất. Vào ngày 4/9/2012, ông hủy một cuộc gặp với Ngoại trưởng Mỹ Hillary Clinton và nhiều cuộc thăm viếng cao cấp khác. Nhiều ngày qua, những tin đồn kinh khủng lan ra, từ chuyện một căn bệnh nghiêm trọng đến âm mưu ám sát. Khi ông tái xuất hiện vào ngày 19/9, ông nói với các quan chức Mỹ rằng mình bị chấn thương vùng lưng. Các nhà phân tích tình hình chính trị Trung Quốc vẫn đưa ra chủ đề sự biến mất của Tập để tin rằng một lời giải thích sâu xa hơn cho việc tại sao ông ta biến mất có thể làm sáng tỏ sự sâu sắc hay độ mong manh của lực lượng ủng hộ ông ta.
Trong hàng tá cuộc đối thoại mùa đông đó, các học giả, quan chức, nhà báo và những nhà điều hành nói với tôi rằng họ nghi ngờ việc ông ta có một vấn đề về sức khỏe, và cả những lý do để khai thác điều ấy. Họ suy luận rằng Tập, để đạt được hiệu quả, đã án binh bất động; ông ta đã muốn thiết lập những đồng minh quan trọng và loại bỏ đối thủ trước khi nắm quyền, nhưng các bậc cao niên trong Đảng đã đề nghị ông đợi. Một cựu quan chức tình báo đã nói với tôi, “Cơ bản thì Tập nói, ‘OK, mặc xác các ông, để xem các ông tìm được ai khác cho công việc này. Tôi sẽ biến mất hai tuần và rồi sẽ mất chức Tổng Bí thư thôi.’ Và đó những gì ông ta đã làm. Nó đã gây nên một sự xáo trộn, và họ đã chạy rối lên, kêu la, ‘Ai, ai, ai’.” Cuộc chuyển giao đã diễn ra như kế hoạch. Ngày 15/11/2012, Tập trở thành Tổng Bí thư.
Tập đứng đầu một Ban thường vụ Bộ Chính trị gồm 7 người: bốn trong số đó được coi như “thái tử” do sinh ra trong gia đình dòng dõi hoặc qua hôn nhân, một tỉ lệ lớn hơn bất cứ một Ban thường vụ nào trong lịch sử Cộng hòa nhân dân. Các nhà chính trị phương Tây thường lưu ý rằng Tập có những thói quen của một chính khách cổ điển: thoải mái trong vòng dây rào chắn, những câu hỏi nhã nhặn với mọi quan khách, những chuyện vặt thân mật. Trong một chuyến đi tới Los Angeles, ông đã bảo với các sinh viên rằng ông thích bơi, đọc sách, và xem thể thao trên tivi, nhưng hiếm khi có thời gian. “Mượn tên gọi của một bộ phim Mỹ, điều đó như là ‘Điệp vụ bất khả thi’,” ông nói. Nhưng các nhà quan sát Trung Quốc muốn đề cập điều khác: guizuqi/quý tộc khí của ông. Điều này có thể xem như một đường dẫn có tính trấn an cho quá khứ hoặc vào mọi lúc, tạo nên khoảng cách với các đồng chí của ông. Trong một cuộc họp ở Đại lễ đường Nhân dân hồi năm ngoái, các quan chức Đảng đang trò chuyện và tay bắt mặt mừng trong lúc giải lao, nhưng Tập không bao giờ tham gia. “Giờ giải lao diễn ra cả tiếng đồng hồ, nhưng ông ta chỉ ngồi đó, nhìn chằm chằm thẳng phía trước,” một người nước ngoài tham dự đã nói với tôi. “Ông ta không bao giờ đi xuống bên dưới hội trường để nói, ‘Ở Ninh Hạ dạo này thế nào?’”
Tập tin rằng có một sự đe dọa chí mạng đối với Trung Quốc từ bên trong. Theo các nhà ngoại giao Mỹ, người bạn giáo sư của Tập mô tả ông “bị tấn công từ sự thương mại hóa mọi khía cạnh trong xã hội Trung Quốc, từ thành phần giàu mới, sự tham nhũng chính thức, sự biến mất của các giá trị, nhân phẩm, lòng tự trọng, và những ‘tệ nạn xã hội’ như ma túy và mại dâm.” Nếu ông ta có trở thành lãnh đạo Trung Quốc, vị giáo sư dự đoán, “ông ta sẽ nỗ lực tuyên chiến với những tệ nạn đó, có lẽ do sự tiêu xài của tầng lớp nhiều tiền mới.” Mặc dù các “thái tử” và anh chị em của họ đem lại lợi nhuận khá thuận lợi từ sự lớn mạnh của Trung Quốc (Người chị gái của Tập là Tề Kiều Kiều được ghi nhận là có doanh nghiệp lớn và sở hữu nhiều bất động sản), các gia đình có truyền thống cách mạng cho rằng họ thu lợi thích đáng, và họ đổ lỗi cho cánh “làm mướn” đã để cho tham nhũng và hoang phí, vốn làm đảo lộn trật tự xã hội và đe dọa đến tương lai của Đảng.
Bước đầu tiên đi đến một giải pháp là tái thiết lập quyền kiểm soát. Nguyên tắc “Chỉ đạo tập thể”, vốn rải quyền lực ra khắp Ban Thường vụ, đã kìm hãm Hồ Cẩm Đào đến độ ông ta có biệt danh Người đàn bà bị buộc chân. Tập đã tập hợp quanh mình một nội các trong bóng tối được xác định đơn giản bằng một ý thức hệ duy nhất thay vì bằng các mối ràng buộc từ nhà trường hay độ tin cậy chính trị. Các thành viên có Lưu Hà, một bạn học thời thơ ấu đã trở thành một nhà kinh tế có đầu óc cải cách, và Lưu Nguyên, một tướng diều hâu, con của cố Chủ tịch Lưu Thiếu Kỳ. Người quan trọng nhất là Vương Kỳ Sơn, một người bạn từ nhiều thập niên, người đã được đưa vào vị trí Bí thư Ủy ban Kiểm tra Kỷ luật Trung ương, một cơ quan đã tiến hành chiến dịch chống tham nhũng rộng lớn.
Đảng đã vun trồng từ lâu một hình ảnh của sự thống nhất về đạo đức. Nhưng qua hai năm tiếp đó, các điều tra viên của Vương, những người đã được dành quyền lực to lớn để bắt giữ và thẩm vấn, đã tấn công các cơ quan có thể dính dáng đến quyền hành của Tập, cáo buộc chúng vì các âm mưu và lạm dụng. Họ đã nêu ra những cáo buộc tham nhũng chống lại các quan chức trong các ủy ban kế hoạch và vật tư nhà nước, vốn bảo vệ cho lợi ích của các công ty do chính phủ độc quyền điều hành. Họ bắt giữ giám đốc an ninh Trung Quốc, Chu Vĩnh Khang, một cựu quan chức dầu khí có cái cằm của một bức tượng đảo Phục Sinh, người đã xây dựng công an và quân đội thành một vương quốc riêng nhận được ngân sách hàng năm cho do thám và lập chính sách nội địa nhiều hơn là cho quốc phòng đối ngoại.
Họ đã đụng tới các thứ bậc của quân đội, nơi tình trạng tham nhũng khác thường làm công chúng ngứa mắt – khách bộ hành phải chịu đựng cảnh những chiếc xe sedan xa hoa mang biển số quân đội, chạy như điên quanh Bắc Kinh nhưng được miễn hỏi – mà còn phá hoại quốc phòng của Trung Quốc. Khi công an lục soát những ngôi nhà của gia đình trung tướng Cốc Tuấn Sơn, một giám đốc hậu cần cấp cao, họ đã thu được bốn xe tải rượu, tác phẩm nghệ thuật, tiền mặt và nhiều thứ xa xỉ khác. Theo một nhà ngoại giao Bắc Kinh, các món đồ phù phiếm của Cốc còn gồm cả một phiên bản bằng vàng của chiếc tàu sân bay đầu tiên của Trung Quốc. “Khi bị hỏi về món này, ông ta nói đó là sự thể hiện lòng yêu nước,” nhà ngoại giao kể lại.
Phần 4:
Vào cuối năm 2014, Đảng đã công bố lệnh trừng phạt hơn một trăm ngàn quan chức vì tội tham nhũng. Nhiều nhà quan sát nước ngoài hỏi liệu cuộc ra quân của Tập có thực sự nhằm vào loại trừ tham nhũng hay chỉ là một công cụ để tấn công các kẻ thù. Đây không phải là điều đơn giản hoặc vì lẽ khác: tham nhũng đã trở thành sự đe dọa tới tính hợp pháp của Đảng mà chỉ nhà lãnh đạo bàng quan nhất mới có thể tránh việc buộc nó quay trở lại mức độ kiểm soát được, nhưng hàng rào dựng lên ngăn chặn tham nhũng cũng là một công cụ hữu hiệu cho việc củng cố về mặt chính trị, và ở những tầng nấc cao nhất, Tập đã triển khai nó để chống lại các đối thủ. Geremie Barme, nhà sử học lãnh đạo Trung tâm Úc về Trung Quốc trong Thế giới, phân tích 48 trường hợp bị bắt cấp cao nhất, và đã phát hiện ra rằng không ai trong số đó thuộc “thế hệ đỏ” thứ hai. “Tôi không gọi đó là một chiến dịch chống tham nhũng,” một nhà ngoại giao phương Tây nói với tôi. “Đó là một cuộc chiến triệt tận gốc”.
Ngay sau khi nắm quyền, Tập đặt ra câu hỏi, “Tại sao Đảng cộng sản Liên Xô sụp đổ?” và tuyên bố, “Đó là một bài học sâu sắc cho chúng ta.” Các học giả Trung Quốc đã nghiên cứu vấn đề hóc búa đó từ hàng tá góc độ, nhưng Tập muốn hơn thế nữa. “Năm 2009, ông ta cho tiến hành một nghiên cứu dài hơi về Liên Xô được khởi từ một người làm việc trong văn phòng nghiên cứu chính sách,” nhà ngoại giao Bắc Kinh nói với tôi. “Nó kết luận rằng sự tan rữa bắt đầu dưới thời Brezhev. Trên giấy tờ, gã đó dẫn lại một truyện cười: Brezhev đưa mẹ lên Matxcơva. Ông ta tự hào cho bà thấy các căn hộ nhà nước trong điện Kremlin, chiếc limousine Zil [một loại xe hơi sang của Liên Xô tương ứng với Cadillac] của ông ta, và cuộc sống xa hoa mà ông ta đang hưởng. ‘Mẹ nghĩ sao,’ Brezhev hỏi, ‘mẹ sẽ không bao giờ còn phải lo lắng về món đồ gì nữa’. ‘Mẹ rất tự hào về con, Leonid Ilyich,’ bà mẹ trả lời, ‘nhưng nhỡ Đảng phát hiện ra thì sao?’ Tập rất thích câu chuyện này.” Tập dành sự khinh thị đặc biệt cho Gorbachev, vì đã thất bại trong việc bảo vệ Đảng khỏi các phe đối lập, và nói với các đồng nghiệp, “Không ai đủ dũng cảm để đứng dậy và kháng cự.”
Vào năm sau khi Tập cầm quyền, các cán bộ được yêu cầu xem một bộ phim tài liệu 6 tập về sự sụp đổ của Liên Xô, có chiếu những cảnh bạo động và mô tả một âm mưu của Mỹ nhằm lật đổ chủ nghĩa Cộng sản thông qua “diễn biến hòa bình”: sự xâm nhập chắc chắn của các tư tưởng chính trị phương Tây có tính lật đổ. Kể từ những diễn biến đầu tiên, khi “cách mạng màu” lan ra ở khối Xôviết cũ, những người cộng sản Trung Quốc đã nhắc đến nguy cơ lây truyền như một lý do để siết chặt đời sống chính trị. Nỗi sợ hãi dâng cao khi làn sóng bạo động dâng cao ở Tây Tạng năm 2008, ở Tân Cương năm 2009, và trong thế giới Ả Rập năm 2011. Tháng Chín năm ngoái, khi những người ủng hộ dân chủ xuống đường ở Hồng Kông, một ý kiến đăng tờ Thời báo Hoàn Cầu, một tờ báo nhà nước, đã buộc tội Tổ chức Quốc gia về Dân chủ và CIA đã đứng đằng sau cuộc biểu tình, nhằm “thúc đẩy Đài Loan độc lập, Tân Cương độc lập và Tây Tạng độc lập.” (Hoa Kỳ đã phủ nhận sự liên quan).
Chính quyền của Tập không có chỗ cho đối lập trung thành. Khi ông ban bố chiến dịch chống tham nhũng, các nhà hoạt động – như luật sư Xu Zhiyong, người đã làm việc như một nhà lập pháp địa phương ở Bắc Kinh – tham gia vào, kêu gọi các quan chức công khai thu nhập. Nhưng Xu và nhiều người khác đã bị bắt. (Sau đó ông bị xử bốn năm tù vì “tụ tập đám đông làm mất trật tự công cộng.”). Một trong số các đồng nghiệp của Xu, Teng Biao, nói với tôi, “Đối với chính quyền, ‘diễn biến hòa bình’ không chỉ là một khẩu hiệu. Nó là có thật. Sự ảnh hưởng của các nhà nước phương Tây đang trở nên hiển nhiên và nhiều sức mạnh hơn.” Teng đã dự một hội thảo ở Đức ngay sau khi Xu và đồng nghiệp khác bị bắt. “Người ta khuyên tôi không nên quay về Trung Quốc, nếu không cũng sẽ bị bắt.” Teng nói. Hiện ông đang là một học giả lưu trú của trường Luật Harvard.
Một biên tập viên giỏi ở Bắc Kinh bảo tôi rằng các nhà hảo tâm Trung Quốc cũng bị cảnh báo. “Anh không được đưa tiền cho NGO này hay NGO kia – cơ bản là mọi NGO.” Tháng 12, Ủy ban bảo vệ các nhà báo đếm được 44 nhà báo đang ở tù, nhiều hơn bất kỳ nước nào khác. Các luật sư nhân quyền nổi tiếng - Pu Zhiqiang, Ding Jiaxi, Xia Lin – cũng bị tống giam. Đầu tháng này, Human Rights Watch gọi đây là sự đàn áp bất đồng chính kiến khắc nghiệt nhất trong vòng một thập niên.
Mặc dù Vladimir Putin đã bóp nghẹt xã hội dân sự Nga và trung lập hóa báo chí, các hiệu sách Matxcơva vẫn chứa sách có nội dung chỉ trích ông ta, và nhiều blog kiên nhẫn vẫn tìm cách tấn công ông. Tập thì ít ôn hòa hơn. Tháng Hai 2014, Yiu Mantin, một biên tập viên 79 tuổi ở tờ Morning Bell Press của Hồng Kông, người đã có kế hoạch tung ra một cuốn chân dung có tính phê phán Tập của nhà văn lưu vong Yu Jie, đã bị bắt trong một chuyến thăm đại lục. Ông đã nhận được một cú điện thoại cảnh báo ông không được tiến hành xuất bản cuốn sách. Ông đã bị xử tù 10 năm, với tội ăn cắp bảy thùng sơn.
Trong nhiều năm, các trí thức Trung Quốc đã phân biệt giữa lời nói và hành động: Các tư tưởng chính trị phương Tây có thể thảo luận ở Trung Quốc thoải mái chừng nào không ai tìm cách vận hành chúng. Năm 2011, bộ trưởng giáo dục Trung Quốc, Yuan Guiren, ca ngợi lợi ích của những trao đổi với nước ngoài. “Cho dù họ giàu hay nghèo, XHCN hay tư bản, chừng nào họ có lợi cho sự phát triển của chúng ta thì ta có thể học hỏi từ tất cả,” ông nói với tờ Kinh Hoa Thời báo, một tờ báo nhà nước.
Nhưng vào tháng Giêng, Yuan lại nói tại một hội nghị, “Các giáo viên trẻ và sinh viên là mục tiêu xâm nhập quan trọng của các thế lực thù địch.” Ông nói, “Chúng ta không có lý nào cho phép trong các lớp học lại có vật chất tuyên truyền cho các giá trị Tây phương.” Một bài báo trên trang web Cầu Thị [Qiúshì – Tìm kiếm Sự thật], một tạp chí chính thức của Đảng, cảnh báo chống lại những giáo sư “bôi đen tên đất nước Trung Quốc,” và chỉ đích danh riêng giáo sư luật He Weifang. Khi tôi nói chuyện với He vài ngày sau đó, ông nói, “Tôi vốn không được giới bảo thủ ưa thích, nhưng gần đây tình hình trở nên nghiêm trọng hơn. Quan điểm chính trị của lứa lãnh đạo mới này không giống như thời Hồ Cẩm Đào hay Giang Trạch Dân. Họ cấm đoán nhiều hơn. Họ không hề muốn cho phép bất cứ một thảo luận nào diễn ra.”
Cách ly Trung Quốc khỏi các tư tưởng Tây phương gây ra một số vấn đề thực tế. Đảng đã tuyên bố các cải cách “quy định của pháp luật” nhằm tăng cường quản lý từ trên xuống thông qua hệ thống pháp lý và bảo vệ tòa án trước sự can thiệp của địa phương. Vị giáo sư nói, “Nhiều đồng nghiệp làm việc trong lĩnh vực luật dân sự có phần lớn các bài giảng về luật Đức hay Pháp. Vì thế nếu anh muốn ngăn chặn các giá trị Tây phương để không lan truyền trong các trường đại học Trung Quốc, một điều anh phải làm là đóng cửa các trường luật và đảm bảo rằng chúng không bao giờ tồn tại nữa.” Về phần mình, Tập không thấy sự mâu thuẫn nào bởi vì bảo toàn Đảng là việc phải làm trước khi bảo toàn luật pháp. Tháng Giêng, ông nói rằng Trung Quốc phải “nuôi dưỡng một đội quân pháp lý trung thành với Đảng, trung thành với đất nước, trung thành với nhân dân, và trung thành với luật pháp.” Bắt chước Mao, ông nói thêm, “Phải đảm bảo rằng chuôi dao được cầm chắc trong tay của Đảng và nhân dân.”
Sự thận trọng của Tập trước ảnh hưởng của phương Tây phản ánh trong chính sách ngoại giao của ông. Trong một mức độ cá nhân, ông bày tỏ những kỷ niệm ấm áp về Iowa, và ông đã gửi con gái mình, Tập Minh Trạch vào trường Harvard. (Cô tốt nghiệp ngăm ngoái, dưới một cái tên giả, và đã trở về Trung Quốc). Nhưng Tập cũng thể hiện một cái nhìn có tính nền tảng của tính cách dân tộc rằng, theo như ông nói, lịch sử và khuôn khổ tạo nên xã hội Trung Quốc không phù hợp với nền dân chủ đa đảng hoặc một chế độ quân chủ hoặc bất kỳ một hệ thống phi Cộng sản nào khác. “Chúng tôi đã xem xét tới chúng, đã thử chúng, nhưng không cái nào thành công cả,” ông nói trước cử tọa tại Đại học châu Âu ở Bruges mùa xuân vừa rồi. Việc tiến hành một sự thay đổi, ông nói, “có thể dẫn đến những hệ quả thảm khốc,” và kết tội các công ty Mỹ như Microsoft, Cisco và Intel vì đã là “những tên lính” cho chính quyền Hoa Kỳ.
Đối với một tầm nhìn ngoại giao rộng, các lãnh đạo Trung Quốc kể từ Đặng Tiểu Bình đã trung thành với một nguyên tắc là “Giấu sức mạnh của bạn, chờ thời cơ của bạn.” Tập đã thay thế hiệu quả công thức đó bằng việc tuyên bố sự hiện diện của Trung Quốc. Ở Paris năm ngoái, ông đã dẫn ý của Napoleon rằng Trung Quốc là “một con sư tử đang ngủ” và nói rằng con sư tử “đã thức dậy rồi, nhưng đây là một con sư tử hòa bình, thân thiện và văn minh”. Ông nói với Bộ Chính trị hồi tháng 12 rằng ông dự định “làm cho tiếng nói của Trung Quốc được lắng nghe, và cấy nhiều thành tố Trung Quốc hơn vào các luật lệ quốc tế.”
Để tạo đối trọng với World Bank và Qũy tiền tệ quốc tế có căn cứ ở Washington, chính quyền của Tập đã lập nên Ngân hàng Phát triển Mới, quỹ hạ tầng cơ sở Con đường Tơ lụa, và Ngân hàng đầu tư Hạ tầng châu Á, vốn cùng nhau dự định lưu trữ 240 tỷ đôla tiền vốn. Tập đã tiến xa hơn hẳn những vị tiền nhiệm trong việc đòi quyền kiểm soát của Trung Quốc trên không và mặt đất, đưa dàn khoan thăm dò dầu vào vùng biển tranh chấp, và dựng nên các tòa nhà, các sân bay trực thăng, và nhiều cơ sở thiết bị trên các rạn đảo đá vốn được nhiều quốc gia khác tuyên bố chủ quyền. Ông cũng tiếp nhận ưu điểm của sự phát triển kinh tế độc lập của Putin; Tập đã gặp Putin nhiều hơn với bất cứ nhà lãnh đạo nước ngoài nào, và cuối tháng Năm vừa rồi, khi Nga đối mặt với các lệnh trừng phạt mới do việc chiếm Crưm, Tập và Putin đã đồng ý một hợp đồng 400 tỷ đôla để cung cấp gas cho Trung Quốc với giá thành hài lòng Bắc Kinh. Theo nhà biên tập, Tập đã nói với mọi người rằng ông ấn tượng trước việc chiếm lấy Crưm của Putin – “Ông ta đã có được một miếng đất lớn cùng những nguồn tài nguyên” và làm tăng lên số phiếu ủng hộ ở quê nhà. Tuy nhiên, khi cuộc chiến ở Ucraina kéo dài, Tập bắt đầu bớt khen ngợi Putin hơn.
Không vấn đề quan hệ ngoại giao nào đối với tương lai Trung Quốc quan trọng hơn là những thương thuyết của nó với Hoa Kỳ, và Tập đã giục Hoa Kỳ thu nhận một “hình thức mới của quan hệ siêu cường” – để coi Trung Quốc như một thực thể quân bình và công nhận sự tuyên bố chủ quyền của nó trên các vùng đảo tranh chấp và những lợi ích khác. (Chính quyền Obama đã từ chối tiếp nhận thuật ngữ này). Tập và Obama đã gặp nhau 5 lần. Các quan chức Mỹ mô tả mối quan hệ là tương đối công bằng nhưng không gần gũi. Họ có “những trao đổi thẳng thắn đến thô bạo trong những vấn đề khó khăn mà không làm hỏng các thỏa thuận chung,” một quan chức chính phủ cao cấp đã nói với tôi. “Vì thế có khác biệt so với thời Hồ Cẩm Đào, vốn có rất ít trao đổi.” Hồ vốn chưa từng nói gì ngoài những văn bản ghi chép của ông, và những đồng cấp Mỹ thường băn khoăn không biết ông ta tin vào những điểm ông nói ra ở mức độ nào. “Tập Cận Bình đọc những điều mà tôi chắc chắn là ông ta tin vào,” vị quan chức nói, cho dù những giao kèo của họ vẫn còn đầy cứng nhắc: “Vẫn còn đó một khoảng cách rất khó để tách bạch bản thân anh ra khỏi những trao đổi như thế… Chúng tôi muốn có một cuộc đối thoại.”
Trong nhiều năm, các lãnh đạo quân sự Mỹ lo ngại rằng có một nguy cơ tăng lên của một vụ đụng độ bất ngờ giữa Trung Quốc và Hoa Kỳ, phần vì Bắc Kinh phản đối các chính sách của Hoa Kỳ bằng cách từ chối các cuộc gặp giữa các sĩ quan cao cấp. Năm 2011, Mike Mullen, sau này là Chủ tịch Hội đồng Tham mưu trưởng liên quân, thăm Tập ở Bắc Kinh, và đưa ra yêu cầu chính thức hợp tác kinh nghiệm quân sự, đã nói với ông ta rằng, như ông nhớ lại, “Tôi cần ngài dừng việc cắt đứt quan hệ quân sự là bước đầu tiên, mỗi khi ngài bực bội.” Điều đó đã được cải thiện. Ở Bắc Kinh tháng 11 vừa rồi, Tập và Obama đã dành năm tiếng để ăn tối, gặp gỡ và công bố sự hợp tác trong vấn đề biến đổi khí hậu, một thương thảo thương mại tự do công nghệ cao mà Trung Quốc đã chống lại trước đó, và quân đội hai nước đã đồng ý việc khuyến khích kết nối giữa hai bên trong việc triển khai gần nhau trên các biển Nam và Đông Trung Quốc. Mullen, người đã gặp Tập lần nữa kể từ lần tiếp xúc đầu tiên, đã hi vọng: “Họ vẫn bực dọc, họ vẫn lấn tới, nhưng họ không cắt đứt quan hệ.”
Khi Trung Quốc từ chối các tư tưởng phương Tây, Tập cố gắng lấp đầy khoảng trống bằng một hệ tư tưởng được chấp thuận để đưa ra tại quê nhà lẫn bên ngoài. Gần đây, tôi đã đi tuyến tàu điện ngầm số 1 ở hướng đông, bên dưới đại lộ Trường An – bên dưới tổng hành dinh Đảng, Bộ Truyền thông Trung ương, và các Bộ Thương mại, Công an – và rời tàu ở đường Vành đai 2, chỗ bức tường thành cũ từng ngự trị. Gần nhà ga, tại một quán Starbucks, tôi đã gặp Chương Lập Hoàn, một nhà sử học nổi tiếng. Ở tuổi 64, ông ngược lại với hình mẫu nhàu nhĩ thông thường của giới trí thức tự do; ông cao, với mái tóc lốm đốm bạc lịch lãm, và ông mặc một cái áo khoác cổ Tàu màu đen, đội một cái mũ mùa đông phủ lông đen mịn. Chương lớn lên giữa không gian chính trị; cha ông, một chủ ngân hàng trước cách mạng, đã trở thành một bộ trưởng trong những năm đầu của chính quyền Mao. Tôi đã hỏi ông thông điệp mà Tập đã hi vọng sẽ mang từ Trung Quốc đi quảng bá khắp thế giới. Ông nói, “Kể từ thời Mao, và khi bắt đầu cải cách và mở cửa, chúng tôi toàn nói về một ‘cuộc khủng hoảng niềm tin’,” ý niệm rằng sự phát triển quá nhanh và sự bất ổn chính trị đã đẩy Trung Quốc lìa khỏi lịch sử đầy đạo đức của nó. “Ông ấy đang cố gắng giải quyết vấn đề đó, vì vậy đây có thể là một ý thức hệ mới khác.”
Chương viết về chính trị, và ông thỉnh thoảng bị công an tới gặp để nhắc nhở ông tránh các chủ đề nhạy cảm. “Thỉnh thoảng, họ sẽ tạt qua và nói điều đó qua cánh cửa ra vào đã đóng,” Chương nói. Ông bình luận, “Họ cố gắng chặn tôi tới đây hôm nay đấy. Họ theo dõi tôi ở đây.” Ông khẽ chỉ một người đàn ông trẻ người gầy mặc áo gió, đang theo dõi chúng tôi từ một bàn bên cạnh. Ở những vùng sâu vùng xa, khi công an hiếm khi thấy sự xuất hiện của người nước ngoài, các nhà chức trách thường cố gắng ngăn cản người dân gặp các nhà báo. Nhưng trong một thập niên viết về Trung Quốc, đây là lần đầu tiên tôi gặp tình huống đó ở thủ đô. Tôi đã gợi ý chúng tôi hoãn cuộc trò chuyện lại. Ông lắc đầu. Bằng một giọng thầm thì kịch tính, ông nói, “Điều tôi nói và tôi viết giống nhau cả. Không có gì khác.”
Phần 5:
Điều ngạc nhiên nhất trong thời kỳ của Tập Cận Bình là quyết định đóng cửa các vùng biên – những cuộc nổi loạn nhỏ và những sự khoan hồng được cho phép như một cách tránh đẩy những công dân có học vấn cao và giàu có nhất chạy ra nước ngoài. Đã nhiều năm, chính quyền ngầm cho phép người dân được truy cập vào các mạng cá nhân ảo, vốn cho phép người dùng tiếp cận các trang web bị chặn ở Trung Quốc. Nguy cơ dường như có thể khống chế được; hầu hết người dùng Trung Quốc ít quan tâm tới chính trị hơn so với vào các trang cập nhật Instagram của người nổi tiếng (Instagram, cũng như Facebook, Twitter, Bloomberg, Reuters và Times đều bị chặn).
Để cho những trang đó được mở, cho phép những người dùng ở cấp độ phức tạp có được những gì họ muốn hay cần – ví dụ, các nhà nghiên cứu truy cập Google Scholar, hay các nhà kinh doanh giao dịch chuyển khoản – trong khi ngăn chặn đám đông không động đến công nghệ làm Đảng đau đầu. Nhưng vào ngày 23/1, trong khi tôi đang ở Bắc Kinh, chính quyền đã đột ngột chặn các mạng cá nhân ảo và truyền thông nhà nước nhắc lại rằng chúng bất hợp pháp. Qua một đêm, ngay lập tức trở nên khó khăn hơn để vào bất cứ thứ gì trên Internet có từ bên ngoài Trung Quốc. Trước khi các bình luận bị dỡ xuống khỏi trang Computer News, 12000 người đã để lại ý kiến của họ. “Các bạn sợ điều gì?” một người hỏi. “Bước tiến lớn để trở thành một Bắc Triều Tiên mới,” một người khác viết. Một người khác lại viết: “Một sự quảng cáo nữa cho việc di cư [ra nước ngoài].”
Một thập niên trước, Internet Trung Quốc vẫn tồn tại với tranh cãi, thú tội, hài hước và khám phá. Rồi từng tháng qua, nó trở nên bị thanh lọc và khép kín hơn. Đến mức độ sự kết nối của Trung Quốc với thế giới bên ngoài gây ra vấn đề, các đường link bị làm cho tồi đi. Các cuộc đàm thoại qua Internet, các đoạn video lan truyền, các đoạn âm thanh – những sản phẩm nhỏ của cuộc sống số đương đại – ít có khả năng truy cập được với nước ngoài hơn so với một năm trước. Nó trở thành một thứ đáng kinh ngạc để quan sát ở một siêu cường đang lên. Bao nhiêu quốc gia ở năm 2015 có một đường truyền Internet với thế giới kém hơn một năm trước?
Tổng Bí thư, trong vai trò là Bác Tập Vĩ Đại, đã đưa ra lời khuyên cho những vấn đề phi chính trị: mùa thu năm ngoái, ông phàn nàn về một xu hướng quá “nhục cảm” trong xã hội. (Đáp lại, các nhà điều hành công nghiệp ô tô Trung Quốc đã ngừng sử dụng đội ngũ các người mẫu ăn mặc hở hang lượn quanh các xe hơi ở các triển lãm ô tô). Tháng Giêng, ông thúc giục mọi người phải ngủ nhiều hơn, “tuy nhiên rất thông cảm với các bạn phải bận rộn cho công việc,” nói rằng ông đi ngủ trước nửa đêm. Trên mạng, mọi người đùa rằng điều đó dường như không thích hợp mấy: kể từ khi nắm quyền, Tập đã có bọng mắt sùm sụp và có một vẻ ngoài cáu kỉnh gần như thường trực.
Trong một thế hệ, Đảng cộng sản đã vẽ ra một sự đồng thuận chính trị xây dựng trên sự tăng trưởng kinh tế và sự mơ hồ về pháp luật. Các nhà hoạt động tự do và tầng lớp quan liêu tham nhũng học cách đi vòng (hoặc phớt lờ) các ranh giới pháp lý, bởi vì Đảng chỉ phản đối tùy lúc. Ngày nay, Tập đã chỉ ra rằng sự đồng thuận đó, vượt ra ngoài tầng lớp tinh hoa của Đảng, là vô nghĩa – hoặc, ít nhất, ít tin cậy hơn so với một ranh giới rạch ròi giữa bạn và thù.
Khó mà biết đích xác những người ủng hộ Tập hài lòng ở mức độ nào. Những thăm dò dư luận riêng tư không được phép công bố các số liệu ủng hộ ông công khai, nhưng Victor Yuan, chủ tịch của Tập đoàn nghiên cứu tư vấn Horizon, một hãng thăm dò dư luận ở Bắc Kinh, nói với tôi, “Chúng tôi đã làm vài nghiên cứu gián tiếp, và sự ủng hộ ông ấy dường như khoảng 80%. Khu vực không rõ ràng là kinh tế. Họ nói sẽ đợi và xem đã.”
Kinh tế Trung Quốc quả là chướng ngại vật lớn nhất của Tập. Sau hơn ba thập niên kinh tế tăng trưởng trung bình gần 10%/năm, Đảng mong đợi tốc độ tăng trưởng chậm lại xuống một nhịp chấp nhận được là khoảng 7%, nhưng nó có thể tụt dốc xuống thấp hơn. Trung Quốc vẫn là công xưởng lớn nhất thế giới, với 4000 tỷ đô la trao đổi ngoại hối (một con số tương đương với nền kinh tế lớn thứ tư thế giới). Trong tháng 11/2013, Đảng công bố các kế hoạch phục hồi năng lực cạnh tranh bằng cách mở rộng vai trò các ngân hàng tư nhân, cho phép thị trường (thay vì các cơ quan nhà nước) quyết định nước, dầu khí, và những nguồn tài nguyên quý giá khác được đưa về đâu, và buộc các công ty nhà nước từ bỏ các khoản cổ tức to lớn và phải cạnh tranh với các doanh nghiệp tư nhân.
Mùa xuân vừa rồi, Trung Quốc hủy bỏ việc đăng ký vốn và các yêu cầu khác đối với các công ty mới, và trong tháng 11 đã cho phép các nhà đầu tư nước ngoài lần đầu tiên được mua bán cổ phiếu trực tiếp tại sàn chứng khoán Thượng Hải. “Công bằng mà nói, chính quyền của Tập đã đạt được nhiều tiến bộ hơn, trong nhiều lĩnh vực hơn, trong 18 tháng vừa qua, hơn so với chính quyền của Hồ Cẩm Đào đã làm trong cả nhiệm kỳ hai,” Arthur Kroeber, một nhà kinh tế lâu năm ở Bắc Kinh làm việc cho Gavekal Dragonomics, một hãng nghiên cứu, đã nói với tôi. Và dẫu vậy, Kroeber nói thêm, “mức độ tin tưởng của tôi chỉ nhỉnh hơn 50% chút” rằng những cải cách sẽ đủ để đương đầu với một sự suy thoái.
Những nguy cơ đối với kinh tế Trung Quốc hiếm khi rõ ràng hơn thế. Lực lượng lao động đang già đi nhanh hơn so với những nước khác (do chính sách một con), và những doanh nghiệp đang vay tiền nhanh hơn mức họ kiếm được. David Kelly, một nhà đồng sáng lập của China Policy, một hãng nghiên cứu và tư vấn ở Bắc Kinh, nói, “Điểm bước ngoặt của nền kinh tế thực sự ở 4, 5 năm trước, và giờ anh thấy vấn đề kinh điển của việc thoái vốn. Với mỗi đôla đầu tư, anh đang nhận được ít lời hơn cho đồng tiền của mình.” Sự tăng trưởng của nhu cầu năng lượng và các nguyên liệu thô đã chậm lại, nhiều nhà cửa và trung tâm thương mại bị bỏ trống, và những nhà tiết kiệm Trung Quốc lo âu đang gửi tiền ra nước ngoài, để đảm bảo chúng không bị rơi vào một cuộc khủng hoảng. Một số nhà máy không trả được lương, và trong quý IV năm 2014, công nhân đã tổ chức đình công, hoặc những cách thức chống đối khác, gấp ba lần so với cùng kỳ năm trước đó.
Năng lực của Tập để tránh một cuộc khủng hoảng kinh tế phụ thuộc phần nào vào việc liệu ông ta có sức mạnh chính trị để thắng được các công ty nhà nước, các chính quyền địa phương và những nhóm lợi ích quyền lực khác. Trong những cuộc gặp của ông với Rudd, cựu Thủ tướng Úc, Tập đã nhắc đến những nỗ lực thất bại của cha ông trong việc hướng đến những cải cách theo khuynh hướng thị trường. “Tập Cận Bình tự hào chính đáng về cha ông ta,” Rudd nói, “Cha của ông ấy có một bằng chứng về thành tựu thực tế và nói một cách thẳng thắn, thì là một người đã phải trả một cái giá quá khổng lồ về chính trị và cá nhân để trở thành một người hết mình cho Đảng và cho cải cách kinh tế.”
Trong lịch sử, Đảng chưa từng cảm thấy một sự mâu thuẫn giữa đàn áp chính trị và cải cách kinh tế. Năm 2005, Thủ tướng Ôn Gia Bảo đã gặp một phái đoàn Hạ viện Mỹ, và một thành viên, dẫn lời một giáo sư gần đó mới bị đuổi việc vì những lý do chính trị, hỏi Thủ tướng vì sao. Ôn đã lúng túng trước câu hỏi; vị giáo sư chỉ là một “vấn đề nhỏ,” ông nói. “Tôi không biết người ngài nói tới là ai, nhưng là Thủ tướng tôi có 1,3 tỷ người trong tâm trí mình.”
Để đảm bảo sự tăng trưởng kinh tế, Trung Quốc đang gắng sức thúc đẩy sáng chế, nhưng bằng cách thi hành một không khí chính trị lạnh lẽo trong các trường đại học Trung Quốc, Tập đã đầy rủi ro khi ngăn chặn chính những suy nghĩ đột phá vốn là những điều đất nước cần cho tương lai. Đôi khi chính trị chiếm ưu thế hơn so với những tính toán hợp lý. Năm 2014, sau khi Trung Quốc đã có nhiều năm đầu tư vào khoa học kỹ thuật, tỉ trọng của nền kinh tế dành cho nghiên cứu phát triển đã vượt châu Âu. Nhưng khi chính quyền công bố những nơi nhận được ngân sách cho nghiên cứu khoa học xã hội, 7 trong số 10 dự án hàng đầu đã được dành cho phân tích các phát biểu của Tập (chính thức được gọi là “Loạt bài phát biểu quan trọng của Tổng bí thư Tập”) hoặc khẩu hiệu mang dấu ấn của ông: Giấc mơ Trung Hoa.
Kỷ nguyên của Tập Cận Bình đã phủ nhận các giả định rằng sự mở cửa chập chờn của Trung Quốc với thế giới quá quan trọng và nhiều thành quả để có thể ngăn lại. Đảng hôm nay đã nhận ra được một danh sách những mối đe dọa rằng, theo quan điểm của giáo sư luật He Weifang, sẽ chỉ tăng lên trong những năm tới. Trước khi có mạng, giáo sư nói, “thực sự không có nhiều người có khả năng truy cập thông tin bên ngoài, đến thời Đặng Tiểu Bình, Đảng có thể chấp thuận mở cửa nhiều hơn.” Nhưng bây giờ, nếu Internet không bị hạn chế, “tôi tin nó sẽ mang tới những điều mà các lãnh đạo sẽ coi như rất nguy hiểm.”
Như nhiều người khác tôi đã gặp mùa đông này, He Weifang lo ngại rằng Đảng đang thu hẹp phạm vi thích nghi chấp nhận được đến độ nó tạo nguy cơ gây ra sự thay đổi không kiểm soát nổi. Tôi hỏi ông nghĩ Đảng sẽ như thế nào trong 10 hoặc 15 năm nữa. “Tôi nghĩ, với tư cách những trí thức, chúng tôi phải làm mọi thứ có thể để thúc đẩy sự chuyển hóa hòa bình của Đảng – khuyến khích nó trở thành một “đảng cánh tả” theo khái niệm châu Âu, một loại đảng dân chủ xã hội.” Ông nói, điều đó sẽ giúp các thành viên của nó tôn trọng hơn một hệ thống luật pháp đúng đắn và cạnh tranh chính trị bao gồm tự do báo chí và tự do tư tưởng. “Nếu họ từ chối cả những thay đổi cơ bản này, thì tôi tin Trung Quốc sẽ bị trải qua một cuộc cách mạng khác.”
Đó là dự báo bi kịch – và một điều thông thường mà kỳ lạ những ngày này. Chương Lập Hoàn, nhà sử học tôi đã gặp ở Starbucks, nói với cái nhìn đầy đủ của mình, “Trước mặt nhiều bạn bè có chức tước hàng “thái tử”, tôi đã nói rằng, nếu Đảng cộng sản không thể tiến hành cải cách chính trị đầy đủ trong 5 hoặc 10 năm, nó sẽ bỏ lỡ cơ hội hoàn toàn. Là những học giả, chúng tôi luôn nói rằng tốt hơn là có cải cách hơn cách mạng, nhưng trong lịch sử Trung Quốc, vòng tròn này tự nó lặp lại. Mao đã nói chúng tôi phải vứt đi cái vòng đó, nhưng đúng lúc này chúng tôi vẫn ở trong nó. Điều này thật đáng buồn.”
Hai tháng sau những sự kiện của lễ Năm mới, Đảng lần nữa chấn chỉnh một sự đụng độ giữa bản năng kiểm soát của nó và sự phức tạp của xã hội Trung Quốc. Đã nhiều năm, chính quyền đã giảm nhẹ sự nghiêm trọng của ô nhiễm môi trường, mô tả nó như một cái giá không tránh khỏi của sự tăng trưởng. Nhưng, qua các năm, tầng lớp trung lưu đã trở nên ít dễ tính hơn; trong các thăm dò, các cư dân đô thị mô tả ô nhiễm như mối bận tâm hàng đầu của họ, và bằng smartphone, họ so sánh mức độ ô nhiễm hàng ngày với các tiêu chuẩn của Tổ chức Y tế Thế giới. Sau một đợt tăng đột biến khói mù năm 2013, chính phủ tăng cường các nỗ lực củng cố các nhà máy điện, đóng cửa các cơ sở gây ôm nhiễm nhỏ, và thắt chặt quản lý nhà nước. Năm ngoái, chính quyền tuyên bố một “cuộc chiến chống ô nhiễm,” nhưng thừa nhận rằng Bắc Kinh sẽ không đạt được không khí trong sạch trước 2030. Trong một giây phút nói thẳng, thị trưởng đã nói thành phố “không thể sống nổi.”
Trong tháng Hai, các trang video tiếng Trung đăng một bộ phim tài liệu làm bằng tiền túi, tên là “Dưới mái vòm”, trong đó Chai Jing, một cựu phóng viên truyền hình quốc gia, mô tả sự báo động đang tăng lên của cô về những nguy cơ mà ô nhiễm môi trường đã tác động lên đứa con gái sơ sinh của cô. Đó là một sản phẩm phức tạp: Chai, mặc chiếc quần bò bạc thời trang và áo blouse trắng, truyền đạt một bài nói kiểu TED với tốc độ nhanh tới một cử tọa trường quay chăm chú, những số liệu thống kê và cảnh tượng tàn nhẫn trong đó những quan chức thừa nhận rằng các công ty và cơ quan có quyền lực đã khiến họ mất khả năng bảo vệ sức khỏe cộng đồng. Về mặt tinh thần, bộ phim nhất quán với cuộc “chiến tranh chống tham nhũng” chính thống, và truyền thông nhà nước đáp lại với một danh sách nhịp nhàng những lời tâng bốc.
Bộ phim đã chạy ráo riết trên hệ thống truyền thông xã hội, và vào cuối tuần đầu tiên nó được xem tới 200 triệu lượt – một cấp độ thường chỉ có ở các video nhạc pop hơn là những bộ phim tài liệu ngớ ngẩn dài hai tiếng đồng hồ. Vào cuối tuần tiếp sau, các nhà chức trách ra lệnh các trang video gỡ bỏ bộ phim, và các cơ quan tin tức hạ bài viết đưa tin xuống. Nhanh như khi nó xuất hiện, bộ phim biến mất khỏi mạng Trung Quốc – một sự hủy bỏ phi thường.
Vào thời đại của Tập Cận Bình, công chúng đã chứng tỏ lần nữa rằng là một đối tác khó dự đoán. Nó là một bài học mà Tập đã tiếp thu từ lâu. “Nhân dân đưa tôi lên vị trí này vì vậy tôi phải lắng nghe họ và làm lợi cho họ,” ông nói vào năm 2000. “Nhưng, đối diện mọi ý kiến và bình luận này, tôi đã phải học cách thích việc được chỉ ra các lỗi của tôi, nhưng không quá lung lay bởi chúng. Chỉ vì để nói điều gì đó tầm tầm, tôi sẽ không bắt đầu cân đo mọi chi phí và lợi ích. Tôi sẽ không đánh mất khát vọng của mình vì nó.”
Hết
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét